Quantcast
Channel: Montray Kréyol - Péyi kréyolopal
Viewing all articles
Browse latest Browse all 2335

Sa Konstitisyon nou an di sou pratik lang an Ayiti

$
0
0

Sa Konstitisyon nou an di sou pratik lang an Ayiti

Rapèl istorik (1791 – 1802)
Sa Konstitisyon nou an di sou pratik lang an Ayiti

Dwa lengwistik ak kiltirèl pèp ayisyen an lyannen ak istwa li ki se eritaj li. Depi nan tan lakoloni, lang kreyòl ap make pwen nan diskou ofisyèl yo:

Nan lannuit 14 rive 15 dawou 1791, Boukman, chèf mawon yo, fè yon diskou ofisyèl nan seremoni Bwa Kayiman nan lang kreyòl diskou sila a te rive mobilize konsyans tout mas popilasyon an nan Sendomeng jouk yo leve kanpe kont lesklavaj. • Nan mwa me ak nan dat 2 jiyè 1793, komisè fransè yo te fè pwoklamasyon ki te ekri nan lang kreyòl pou popilasyon an ; dokiman sa a, se premye tras ofisyèl ekriti kreyòl nan Sendomeng. • Nan dat 29 dawou 1793, pwoklamasyon abolisyon esklavaj te fèt nan vil Okap, nan lang kreyòl. • Nan lane 1802, Napoléon Bonaparte te remèt jeneral Leclerc yon deklarasyon ki ekri an franse ak kreyòl pou li pote bay pèp Sendomeng nan kote ofisyèlman li rekonèt tout abitan nan zile a lib. « Ki sa vou tout ye, ke koulè vou ye, ki kote papa Zòt vini, nou pa gade sa : nou ve tansèlman ke zòt tout lib, ke zòt tout egal, douvan Bondye e dan zye la Repiblik…» Sa Konstitisyon nou yo di sou pratik lang nan peyi a (1804 – 2011) • Soti 1804 rive jouk 1843, Konstitisyon peyi a pa di anyen sou zafè lang. • Konstitisyon 1843 (atik 31) mande pou lekòl anseye lang yo sitwayen yo ap itilize nan peyi a . Konstitisyon an pale de lang yo san li pa site yo. Menm dispozisyon legal yo repete nan Konstitisyon 1846, 1849, 1867, 1874, 1879. • Konstitisyon 1918 (Atik 24) sou Okipasyon ameriken (1915-1934) mete franse lang ofisyèl peyi a san li pa pale ditou de lang kreyòl. « Franse se lang ofisyèl Repiblik la. Sèvi ak li se yon obligasyon nan zafè administratif ak jidisyè ». Menm dispozisyon legal yo repete nan Konstitisyon 1932, 1935, 1946, 1950. • Konstitisyon 1957 (atik 35) se premye Konstitisyon ki site lang kreyòl, li mande pou yo pèmèt itilizasyon lang kreyòl pou sila yo ki pa maton nan lang franse. « Franse se lang ofisyèl peyi a. Sèvi ak li se yon obligasyon nan sèvis piblik la. Lalwa ap presize ki kote ak ki kondisyon li ap pèmèt itilizasyon lang kreyòl la ; li rekòmande lang kreyòl pou konsèvè enterè moral ak materyèl sitwayen ki pa byen konnen franse » . Menm dispozisyon legal yo repete nan Konstitisyon 1964 ak 1971 la. • Konstitisyon 1983 , (Atik 62) rekonèt peyi a gen de (2) lang nasyonal : Franse ak Kreyòl, pandan lang franse ap sèvi kòm lang ofisyèl nan Repiblik la. « Peyi Ayiti gen 2 lang national : Fransè ak kreyòl. Franse se lang ofisyèl Repiblik Ayiti » • Konstitisyon 1987 la, se premye Konstitisyon Palman peyi a vote nan de (2) lang : an kreyòl ak an franse. Konstitisyon 1987 la konsakre kat (4) atik sou lang kreyòl la: - Atik 5 lan mete kreyòl lang ofisyèl bò kote lang franse. « Sèl lang ki simante tout Ayisyen nèt ansanm, se kreyòl. Kreyòl ak Fransè se lang ofisyèl repiblik Ayiti ». - Atik 24-3 mande pou manda yo ekri nan lang kreyòl. Manda a dwe parèt nan de (2) lang : « fòk manda a di aklè, an kreyòl epi an franse, rezon pou arete moun nan osinon pou mete li nan prizon epi ki lwa ki pini sa yo repwoche li a ». - Atik 40 mande pou « Leta sèvi ak radyo, jounal, televizyon pou li esplike popilasyon an, an kreyòl ak an fransè, tout lwa, tout arete, tout dekrè, tout akò entènasyonal, tout trete, tout konvansyon, ki konsènen lavi nasyon an. Sèl sa ki pa ladan li, se enfòmasyon ki kapab mete sekirite peyi a an danje ». - Atik 213 la kreye Akademi Kreyòl Ayisyen ak misyon pou « li bay lang kreyòl jarèt pou li fikse li epi pou li ba li tout mwayen lasyans pou li devlope nòmal ». Dispozisyon legal sa yo retounen menm jan an, nan Konstitisyon 1987 amande a, nan lane 2011. 29 mas 1987 – 29 mas 2017, 30 lane depi kreyòl se lang ofisyèl peyi a. .... Les langues utilisées dans le pays sont enseignées dans ces écoles. Le français est la langue officielle. Son emploi est obligatoire en matière administrative et judiciaire. Le français est la langue officielle de la République. Son emploi est obligatoire dans les services publics. Néanmoins, la loi détermine les cas et conditions dans lesquels l’usage du créole est permis et même recommandé pour la sauvegarde des intérêts matériels et moraux des citoyens qui ne connaissent pas suffisamment la langue française. Le français est la langue officielle. Son emploi est obligatoire dans les services publics. La Loi viendra déterminer les cas et les conditions dans lesquels l’usage du créole sera permis et même recommande pour sauvegarder les intérêts matériels et moraux des citoyens qui ne connaissent pas suffisamment la langue française. Les langues nationales sont le français et le créole. Le français tient lieu de la langue officielle de la République d’Haïti.


Viewing all articles
Browse latest Browse all 2335

Trending Articles